Legenda o Deda Mrazu nadaleko je poznata širom sveta – veseli deka u crvenom odelu, sa sedim brkovima i dugom sedom bradom, koji na Badnje veče donosi poklone lepo vaspitanoj deci i ostavlja grumen uglja nevaljaloj deci koja bi trebalo da poprave svoje manire. Ali, kako je on postao simbol Božićnih i Novogodišnjih praznika?
Kako se ispostavilo, Deda Mraz ima korene u folkloru nekoliko različitih evropskih zemalja dok tradicija davanja poklona seže mnogo dalje nego što većina ljudi shvata.
Možda najraniji uticaj na lik Deda Mraza je imao bog Odin, koga su poštovali germanski narodi u Severnoj Evropi još 2. godine pre Hrista. Odin se slavio tokom paganskog praznika Yule (arhaični naziv za Christmas, odnosno Božić) koji se održavao sredinom zime.
Kao i kod mnogih drugih paganskih praznika koji su se kasnije spojili sa ranim hrišćanskim tradicijama, elementi ovog praznika kao što su badnjak i pevanje od vrata do vrata, su uticali i stopili se sa proslavom Božića kakvu danas imamo.
Nejasno je u kojoj meri je Odin uticao na Božić, ali kao bradati čovek u mantilu koji je putovao kroz zimsko noćno nebo, sličnost sa Deda Mrazom je tako velika da je to izazvalo glasine da je upravo bog Odin imao najraniji paganski uticaj na mitsku figuru modernog Deda Mraza.
Međutim, mnogi elementi Deda Mraza, posebno njegova reputacija tajnog davaoca poklona, mogu poticati od Svetog Nikole (Saint Nicholas), stvarne istorijske ličnosti. Ovaj hrišćanski episkop iz 4. veka bio je grčkog porekla i živeo je u gradu Mira (deo današnje Turske), gde je bio poznat po svojoj velikodušnosti i tajnom ostavljanju poklona i novčića.
Jedna od najpoznatijih priča o dobročinstvu Svetog Nikole je ona kada je krišom ostavio novac za miraz trima sestrama kako bi se udale, i time ih spasio od ropstva ili prostitucije.
Tokom mnogo godina, njegova popularnost se širila i postao je poznat kao zaštitnik dece i moreplovaca. Njegov praznik se slavi na godišnjicu njegove smrti, 6. decembra, i taj dan se smatrao povoljnim za velike kupovine ili venčanja.
U srednjem veku uspostavljena je tradicija po kojoj su brojnoj evropskoj hrišćanskoj deci 5. decembra uveče ostavljani pokloni, omogućavajući im da se 6. decembra ujutru probude i otvore poklone u čast praznika Svetog Nikole.
Legenda o Svetom Nikoli je postojala i u Holandiji, Belgiji, Luksemburgu i severnoj Francuskoj, gde je bio poznat pod imenom Sinterklaas. Za Sinterklasa se govorilo da je imao dugu belu bradu, drveni štap i crveni ogrtač preko biskupske odeće, slično onome što je nosio pravi Sveti Nikola. Sinterklaas je jahao na ogromnom belom konju iznad krovova i imao pomoćnike koji su prisluškivali kroz dimnjake i zapisivali imena dece u veliku crvenu knjigu, navodeći za svako dete da li je bilo nevaljalo ili dobro te godine.
Proslava Svetog Nikole ponovo je evoluirala tokom protestantske reformacije iz 16. veka, koja je najavila odvajanje od Rimokatoličke crkve. Tokom tog vremena, Martin Luter je odgovarao od poštovanja svetaca kako bi sprečio nastajanje sledbenika nalik kultu.
Praznik Svetog Nikole se izgubio tokom ovih promena, a sveštenstvo je pozvalo roditelje protestante da umesto 6. decembra, daju deci poklone na Badnje veče, kako bi ih taj običaj povezao i zbližio sa Isusovim rođenjem. Iako su se mnogi pridržavali novog datuma, Sveti Nikola i danski Sinterklaas ostali su lice tradicije darivanja među hrišćanima različitih veroispovesti.
I dok su Sinterklaas i Saint Nicholas nastavili da igraju ključnu ulogu u božićnim proslavama u različitim delovima Evrope – Engleska je vremenom odbacila ovu tradiciju i zamenila je Ocem Božića (Father Christmas, Sir Christmas, Lord Christmas) koji je predstavljao oličenje prazničnog veselja. U početku, kako je opisano u pesmi “Sir Christèmas” iz 15. veka, verovalo se da Father Christmas donosi vesti o rođenju Isusa Hrista, i njegova pojava se povezivala sa gozbom, gostoprimstvom i velikodušnoću prema siromašnima a ne sa davanjem poklona deci.
Kada su u 17. i 18. veku osnovane severnoameričke britanske kolonije, evropski imigranti su sa sobom poneli priče o Svetom Nikoli, Sinterklasu i Ocu Božića, da bi se u nekom trenutku, sve ove priče iz “starog sveta” spojile u jednu. Holandska reč “Sinterklaas” je anglicizovana još 1773. godine pa je tako nastao američki naziv “Santa Claus“.
Deda Mraz je različito bio opisivan u raznim knjigama, počev od “A History of New York” iz 1809. godine, autora Vašingtona Irvinga, do dečije pesme “Old Santeclaus with Much Delight” iz 1821. godine. Ipak, delo koje je imalo najvećeg uticaja na izgled Deda Mraza u američkom predanju, je pesma objavljena 1823. godine, “A Visit from St. Nicholas” (takođe poznata i pod nazivom “‘Twas the Night Before Christmas”). Od tog momenta, Deda Mraz je postao debeljuškast, veseo čovek u crvenom odelu, čije su sanke vukli irvasi i koji se spuštao niz dimnjake kako bi isporučio poklone dobro vaspitanoj deci.
Santa Claus se do 1850. godine vratio preko mora u Englesku, Irsku i Škotsku, gde su se on i Father Christmas spojili i postali jedan lik. Ovaj novi mit je takođe zamenio mnoge Saint Nicholas i Sinterklaas tradicije u ostalim delovima Evrope.
Kako je vreme odmicalo – knjige, novine, časopisi, radio-emisije i filmovi su povećali popularnost Deda Mraza, ne samo u SAD, već i šire, pri čemu je ovaj veseli dekica postao sveprisutan u zemljama u kojima veći deo stanovništa proslavlja Božić.
Karikaturista Tomas Nest je svojom ilustracijom, koja je 1863. godine objavljena u “Harper’s Weekly”, postavio osnove današnjeg izgleda Deda Mraza. U kasnijim crtežima osmišljena je njegova kuća na Severnom Polu, kao i radionica igračaka i knjiga sa imenima dobre i nevaljale dece.
Tokom decenija, Deda Mraz se prikazivao u odelima plave, zelene pa čak i žute boje. Tek je 1881. godine savremeni lik Deda Mraza počeo da dobija svoj oblik, i što je najvažnije – prepoznatljivo crveno odelo.
Iako su Božićne kampanje tokom 30-ih i 40-ih godina prošlog veka doprinele popularizaciji lika Deda Mraza, uprkos mišljenju mnogih, kompanija Coca-Cola nije tvorac modernog izgleda Deda Mraza.
Stari Sloveni su, ipak, imali svoju mitsku ličnost pod imenom Ded Moroz, koga je crkva zapravo proglasila demonom. Ded Moroz ili Morozko je bio čarobnjak promenljivog raspoloženja koji je jednim potezom svojih ledenih prstiju mogao da zaledi čitavu vojsku. Slično kao i Sinterklaas, Ded Moroz je imao dugu sedu bradu, nosio je štap i dugački krzneni ogrtač, doduše ledeno plave boje umesto crvene, a njegove kočije su vukla tri konja. Za razliku od dobrodušnog Deda Mraza, slovenski Starac Mraz je otimao nevaljalu decu i nosio ih u šume na severu.
Krajem 19. veka, Starac Mraz je počeo da se menja, pa je sve manje kažnjavao nevaljalu decu a sve više nagrađivao dobru decu, čime je sve više podsećao na Svetog Nikolu i Santa Clausa. Pod uticajem pravoslavne crkve i ruskih autora, Ded Moroz se pretvorio u ljubaznog magičnog dekicu koji je darivao poklone deci u novogodišnjoj noći.
Veruje se da srpski naziv Deda Mraz, potiče upravo od slovenskog naziva Ded Moroz.
Danas, međutim, u nekim zemljama kao što su Češka, Holandija, Austrija i Latinska Amerika, ljudi pokušavaju da očuvaju svoje stare običaje i zaštite svog izvornog donosioca Božićnih poklona od modernizovanog Deda Mraza. A kako vi proslavljate ove praznike, i ko vama donosi poklone – Deda Mraz ili Božić Bata?
